22 dic 2013

FELICES FESTAS

Valian esta foto de Fontelas (Sanzo) y este poema de Miguel Rodríguez Monteavaro, sacado del sou libro Todos os tristes de mayo, pa desear a quen lea esto felices festas y un bon ano 2014.



Polla caye
eu sempre vou
xiprando.
A min préstame
y a xente
que pasa al meu alredor
brinda
úa sonrisa al mundo.
Vaya tollo s'escapóu d'outro siglo,
este home cambióu vida por alegría.
Qué sei eu.
Igual non todo
é tan ruin.

7 oct 2013

FROSEIRA, NEL BERCIO DEL URUBIO


A nosa terra, el occidente d’Asturias, esconde sitos ben guapos dignos de visitar. Un d'esos lugares é Froseira, a poucos kilómetros de Doiras, nel conceyo de Bual. Namáis deixar a carretera AS-12, Navia-Grandas, subindo por úa pista, lougo chegamos a Froseira, unde namáis vive hoi úa persona, úa muyer atufada que nun ye ten medo a soledá. Nun tuven ocasión de saludala peró sei que se chama Otilia y ta contenta de vivir alí. Así lo esplica neste reportaxe que ye feron pá televisión.

Dende a pista, a vista del vale, regao pol río Urubio al pé das montañas, nun deixa d'asorarnos.


Quedan alí restos da ferreiría que máis producía na Asturias del siglo XVIII, según se pode ler nel cartel esplicativo. El mineral de ferro vía dende el País Vasco y chegaba hasta alí en carros dende Porto (Coaña), unde desembarcaba. Na ferreiría, gracias al augua y al lume, convertíase en barras de ferro que despós se trabayaban nos mazos y forxas da zona pa fer clavos, ferramentas y cacharros.


Hoi inda funciona un molín muito ben conservao.


Por alí pasa a ruta que leva á Cova del Demo, con grabados prehistóricos y declarada BIC, y al Pico del Cuco, lugares tamén recomendables.


Froseira, unde el Urubio t’arrola, unde el monte t’arroupa, unde a vista t’acouga y el silencio t’acompaña.


24 jul 2013

SAN PEDRO NA MESA

Vista del pueblo d'A Mesa

El brao é tempo de festas y hoi quero falar del pueblo d’A Mesa, unde se celebra San Pedro. Pa chegar hasta este lugar hai que coyer el desvío na carretera AS-14, salindo de Berducedo hacia Grandas ou, indo dende Grandas, pódese subir pola pista que vai á Figueiría.

A Mesa é úa parroquia y aldea que pertenece al conceyo de Grandas de Salime, ta situada al NE, nas lindes col conceyo d’Ayande, a 24 km da capital del sou conceyo. El topónimo ven del latín mensam, que significa lugar alto y chao, y nunca un nome tuvo tan acertao porque el pueblo ta a úa altura de 860 m y nun sito chao.

Un rabaño de cabalos corre camín del pueblo

A parroquia incluye: A Mesa, Buspol, Vilar de Buspol, El Toucedo y Valiamayor. Entre todos estos sitos, según datos del SADEI 2008, nun viven agá 32 personas, 18 delas na Mesa.

Detaye núa panera
Nel Asturias, de Bellmunt y Canella, podemos ler qu’as vilas de Salime, Villarpedre y A Mesa, incluidas na feligresía de San Martín d’Ozcos, foron redimidas el 26 de mayo de 1584 y formaron el conceyo de Salime, qu’acabóu xoncéndose al de Grandas, andando el tempo.

Panera ben conservada
Pola Mesa pasa el Camín de Santiago y a antigua escuela foi reconvertida en albergue de peregrinos. Nel medio del pueblo destaca a iglesia de Santa María Madalena, al pé d’un gran carbayo.

Iglesia de Santa María Madalena
Anque vive alí pouca xente, el pueblo ta ben cuidao, hai buas casas tradicionales restauradas y algúas novas, y consérvanse us cuántos horros y paneras en bon estao. Debaxo da iglesia hai úa casa rural chamada La Rectoral. Dominándolo todo dende el alto de Buspol, úa filada de molíos eólicos molen sin parar coa forza del aire.

El sabroso churrasco listo pa comer
Neste sito tan guapo, núa carpa posta adrede xunto a iglesia, celébrase a festa de San Pedro na que, ademáis dos actos típicos como a misa, procesión y verbena, os vecíos invitan a todos os que s’achegan alí a úa parriyada de baldre. Y esto hoi en día é algo digno de alabanza. A ver en cuántos sitos dan de comer de papo… Peró, sin falta de ser enchedoiros, ben seña por San Pedro ou outro día calquera, animo a todo el que lea esto a chegarse hasta A Mesa, úa aldea perdida con muito encanto, unde algúas noites a lúa casi se pode coyer na mao.

9 jul 2013

A FESTA DE SAN JUAN



Cabildro d'a capiya de San Juan

Dice el antropólogo Adolfo García (nel libro titulao La casa tradicional de San Martín de Ozcos) qu'un pueblo sin festa vaise desfendo ou eso é xa úa seña de desfeita. Nos pueblos pequenos, nas aldeas, unde cadaldía vive menos xente y a que queda xa nun é festexeira (pola edá, sobre todo), van perdéndose, como tantas cousas, esas festas nas que se celebra el santo del pueblo.

Antias, cuando os pueblos taban chíos de vida y de xente, fíase úa xunta p'acordar os cuartos qu'había que dar pa fer a festa y cada ano era úa casa ou varias as que corrían coa festa, as encargadas d'organizala. Tían que chamar al cura y a os músicos, pedir os permisos correspondientes, comprar os cuetes, etc. Agora, nos pueblos unde se sigue fendo a festa é unde hai xente con agayo p'atender a esas cousas y vecíos qu’axudan.

San Juan

En Sanzo celébrase San Juan (dito así, nunca ougüín dicir Xuan) dende sempre, a lo menos dende sempre pa min. Ese día hai misa na capiya de San Juan, siguida da típica procesión, na que se saca al santo de paseo dende a capiya hasta El Nareiro. El santo tein que levalo homes solteiros, muyeres y casaos nun valen, nun sei por qué. Hai anos, cuando eu era pequena, acórdome qu'había un paisano qu'enveredaba á xente y amañaba de fer dúas ringuileiras separadas na procesión, úa d’homes y outra de muyeres. Agora, eso das ringuileiras separadas por sexos xa nun se respeta, como é natural, cada ún vai por unde ye peta, detrás del cura y del santo.

Al acabar a misa, ven a sesión vermú, na que se baila al son da música. De cuando era nena, recordo a Ponticiella y su acordeón y a Los Capri, que peime qu'eran d'A Veiga. Agora train úa orquesta “grande”, d'us cuántos músicos, y ás veces outra máis pequena, d'un ou dous, p'amenizar os descansos da primeira. Dicen os veyos qu'antias bailábase máis, qu'agora todo se volve beber, y é verdá qu'a xente aveza a xuntarse nel tablón que fai de barra de bar.

Un arco de medio punto da paso al ábside na capiya de San Juan

Despós da sesión vermú, todos se xuntan pa comer nas súas casas cos familiares y os invitaos que veron adrede pá festa. Antias, tamén comían nas casas el cura y os músicos, peró agora eso xa nun se fai normalmente. Ese día a comida é abundante y nun poden faltar as mantecadas de postre. Os anos que nun hai música y nun se fai agá misa, dícese qu'é festa de pote, porque ese día a comida é especial.

A festa sigue pola noite col baile y dura hasta altas horas. Tíranse cuetes (cuartos al aire, que decía meu abolo) pola mañá, á hora da misa, el de media mesa dende distintas casas, pola tarde y pola noite. Os nenos d’antias corrían p’atopar as varas dos cuetes lanzaos al aire, a os d’agora peime que nun yes fain gracia esas cousas.

Como ta tan extendida a costume da fogueira de San Juan en tantos sitos, preguntéi a os veyos si nun era tradicional fela en Sanzo, peró dixéronme que non, que nun se fera agá algún ano, cuando as obras del Salto. Supoño que nun se fía porque había qu'ir a leña y, en tempos, hasta a leña era escasa. Peró perdemos outras costumes que sí se recordan: a de adornar portas y ventás con flores de benteiro pa espantar ás bruxas ou a d'erguerse ben cedo pa ir beber augua a fonte ou arrebolarse por un prao pa coyer a orbayada, como fían os máis atrevidos. Todo col fin de ter búa suerte.

Flores de benteiro
Desque pasa San Juan, xa tamos metidos nel brao, qu’é un tempo de muito labor nel campo: hai qu’ensilar, recoyer el herba seca, segar y mayar el trigo y el centén (os poucos qu’inda los labran), sachar as pezas, labrar os nabos, etc. Peró esta é outra historia que contaréi outro día.

29 may 2013

CAMÍN DA PAICEGA

Xestas floridas nas aurelas del camín da Paicega

Pa chegarse á Paicega, hai que pasar por Sanzo. En deixando as últimas casas del pueblo y os praos da Degolada, El Leirón y El Leirín, lougo avistamos el souto da Valía Primeira y, pouco máis aló, a Pena Valía, dende unde xa se ve el río Navia y os pueblos del outro lao: Santo Miyao, Murias y El Coyao.

Nesta época del ano, el camín ta adornao del marelo das xestas floridas y miles de florías de todos os colores sobresalen entre a maleza. As foyas novas das bidueiras, dos carbayos y castañeiros lucen el verde neto da primavera. A pedazos, fainos compañía el inconfundible canto dos grilos, del cuco y d’outros paxaríos.

Antias de chegar á Paicega, inda temos que pasar por Os Ferros, un sito así chamao porque alí tuveron tiraos muito tempo “us ferros”, y por El Rancho Chico, chocante nome debido a existencia d’un bar unde s’ofrecían servicios sexuales nel tempo del Salto. Hoy xa nun tán os ferros nin el bar, peró os nomes quedaron.

Vista del Navia, Murias, El Coyao y Santo Miyao

A Paicega é ún dos poblaos unde vivían os obreiros que feron el Salto de Salime a mediaos del siglo pasao. Alí viviron cientos de personas, chegadas de muitos sitos, y algúas morreron naquelas obras, peró nun sei cuántas exactamente. Dicen os máis veyos del lugar qu’en Pezós, naquelos anos, houbo qu’aumentar el cementerio y a cárcel. Cuntan qu’houbo muitos accidentes con mortos y heridos. Teño ougüido qu’úa vez soltouse ou rompéu el cable da telesiya, que transportaba xente y mercancía subindo y baxando pola montaña, y algús salváronse saltando fora, peró outros nun puideron contalo. Eran tempos de muita miseria, de fame y de penalidades, por eso muitos nun queren nin recordalos.

Foto da Paicega sacada del libro Guía descriptiva
 de las obras del Salto de Salime
(2003)

Na Paicega había entoncias barracóis, iglesia, economato, escola de nenos y de nenas, cantina, cuartel, peluquería, panadería, etc. Agora nun podemos ver agá os restos d’aquelos barracóis improvisaos como viviendas, el que queda del transformador, algún edificio máis, y a iglesia, cuasi alpina, diseñada por Joaquín Vaquero Palacios; todo chen de monte. Entre aquelas ruinas, xa robegan estos días os amorodos y tamén se da muito ben el ourego, qu’a xente vai pañar a feixes nel brao, cuando ta en sazón.

Iglesia diseñada por Joaquín Vaquero Palacios

Dende alí, nel alto da montaña, hai úa vista bárbara del embalse y de Vistalegre, unde viviron os trabayadores del Salto hasta que se foron pa Grandas. Hai delos anos, feron alí un mirador y pueron us carteles informativos del Parque Histórico del Navia, destinaos a os escasos turistas. Y, por último, p’acabar de rematalo, plantaron columnas que sostein cables d’alta tensión por toda a rodiada. “Esto é el progreso”, diría el outro.

Vista del Navia embalsao y Vistalegre dende A Paicega

Así todo, paga a pena chegarse hasta A Paicega y respirar el aire puro d’aquel lugar, mentras imaxinamos cómo sería un día calquera alí, cuando taba chen de xente enfougada nas súas labores. Tantas personas, d’aiquí y d’alí, tantas historias

Restos dos barracóis y columnas

29 abr 2013

ÚA VOLADA POR TAMAGORDAS

Vista de Tamagordas y el couso


Tamagordas é úa aldea del conceyo d’Eilao, que pertenece á parroquia d’Eirías. Según datos del SADEI (2012), ta situada a 426 m de altitud, a 33 km da capital del conceyo y ten 11 casas. Según el Diccionario de Madoz (de mediados del XIX), naquela fecha tía 7 casas y vivían nelas 40 almas. Agora nun vive nadie alí a diario, peró pol brao y os fines de semana é fácil atopar por alí xente, que nun yes deixa caer ás casas patrucias y sigue volvendo al sou pueblo cuando pode. Y eso que pa chegar hasta alí hai qu’andar un bon pedazo por úa pista sin asfaltar. Eu fun dende Santo Miyao (Ayande), peró tamén se pode chegar alí dende a carretera Navia-Grandas (AS-12), cruzando a ponte de Doiras y coyendo a pista que vai a Sarzol y Eirías (BO-3).


A capiya

Tamagordas é un pueblo colgado nun lombo y vivir alí da labranza nun debía ser nada fácil: aquelo é úa costareda, nun hai muito chao. Xa nun se ven cuasi terras de labor: a naturaleza vai volvendo al sou ser, cuando a mao del home deixa d’andar nela. El microclima qu’hai nesa zona del vale del Navia, el tarrén axeito y el ser un sito mui solano fain que se den alí as sufreiras (Quercus suber), igual que noutras zonas como Boxo ou Pelorde. Noutros tempos tuvo qu'haber muitos lobos pola rodiada, y pódese ver inda un couso (úa d'esas trampas pa cazar lobos) nel monte pegado al pueblo.


A casa del horro

A primeira vez que fun por alí, xa hai delos anos, iba con meu padre. Nel medio del pueblo, atopamos a un paisano conocido de meu padre, que nos convidóu. Tuvemos falando con él y coa muyer, na cocía da casa unde vivían, na parte d’abaxo d’un horro convertido en vivienda. Despós tuvo enseñándonos el horro por dentro, que servía d’habitación; outro cuarto al pe da casa, tamén reformado pa vivienda; y un sito chen de ferragachos y ferramentas, ben ordenados, unde él ocupaba os días.

-Eu téñovos cáncer -dixo el home- y aiquí é unde paso el tempo esta temporada.

Marchéi d’alí con mal corpo, coa seguranza de qu’el destino d’ún ás veces -ou sempre, nun sei- é inevitable.


Louxados de pizarra

Volvín por alí anos despós, peró a casa del horro taba cerrada. Din úa volta y, na parte alta del pueblo, atopéi a úa muyer que cuidaba del sou neto. Puémonos a falar y, cuando ye dixen qu’era de Sanzo, ela dixo que fora de Pelorde, da Casa Cotarelo.

-Pos agora que lo dice, é verdá que se parece a Cotarelo -dixen eu.
-Ou nos oyos ou nos pes, asomeyas a quen es -sentencióu ela, ríndose.


Úa panera que sigue en pe

Tamagordas é un lugar despoblado, peró hasta agora nun ta abandonado nin morto. Os vecíos cuidan as casas, pasan tempo alí y fain festa inda algúa vez. Ben merece ir dar úa volada por alí algún día y asombrarse al pe das veyas sufreiras, testigos vivos del paso del tempo.

27 mar 2013

EL LIBRO DE MONTES DE PEZÓS

Coberta del libro

Nel siglo XVIII, a Marina Real tia falta de madera pa construir barcos y dictáronse úas ordenanzas pal aumento y conservación dos montes. Cumplindo esas ordenanzas, os ministros de Marina tían que visitar os pueblos y reconocer os sitos señalados como dehesas reales, nos que nun se podían fer cortas y a unde tían qu’ir todos os anos os vecíos pa rozar, podar os árboles, cortar os mortos y plantar outros novos. Ademáis, as ordenanzas prohibían cortar árboles sin permiso y obligaban a os vecíos a plantar tres árboles por cada un que cortaban, entre outras muitas cousas.

Nel archivo del Conceyo de Pezós, consérvase un manuscrito titulado Libro que comprehende las dehessas reales, montes comunes y particulares de este concejo de Pezós. Año de 1748. Neste libro anotábanse as visitas que se fían cada ano á dehesa real y nel pódense ler tamén os autos que dictaban os distintos ministros de Marina.

A primeira anotación del libro é un auto de providencia fechado en Castropol el 7 de agosto de 1748, unde el ministro de Marina destinado nel Departamento del Ferrol, Joseph Antonio de Colosía Martínez y Noriega, informa a todos os vecíos de que deben cumplir as ordenanzas ou han a ser multados “rigurosamente”.


A Ema Grande

Según se le neste libro, a parroquia de Pezós tía entoncias 100 vecíos y correspondíayes plantar 300 carbayos al ano nel sito chamado Chao de Linares señalado como dehesa real “según tiene de circunferencia en el llano y sus vallados media legua y linda con el mojón del Valle de Hema, hacia el concejo de San Martín, en derechura a la capilla de San Isidro y de esta al mojón y marco de Turez, que se halla entre este concejo y el de Illano, por cima de las tierras de Braña Beya y encima de las labranzas de Lixóu y derecho a las peñas que se hallan en la inmediación de Linares y Argul”. Noutras anotacióis falan das visitas á dehesa real del Vale d’Ema y Valía Artosa, que ta entre Lixóu y Brañaveya. A ese sito hoi chámanye As Emas y os da zona distinguen A Ema Grande y A Ema Pequena.

Restos da capiya de San Isidro, xunto al castro del mismo nome

Pa nun aburrir, nun vou enrollarme muito, solo quero anotar delas cousas curiosas que se poden ler neste libro:  


  • Chamaban a os vecíos a conceyo aberto na “villa de Pesoz”, al salir da misa dominical, “al son de campana tañida”, y acordaban un día pa fer a visita anual á dehesa real. Tían qu’asistir todos obligatoriamente ou podían ser castigados coas “penas correspondientes”.  
  • Ademáis del xa citado, hai anotacióis d’outros dous ministros de Marina: Francisco Antonio de Rábago en 1766 y Modesto Martín Vegué en 1787.
  • El número d’árboles qu’había na dehesa real en 1787 y que nun se podían cortar era: "293 robles medianos, 549 nuevos y 65 inútiles; 696 castaños útiles, 724 medianos, 539 nuevos y 2839 inútiles;18 nogales útiles, 9 nuevos y 4 inútiles”.  
  • En 1787, Francisco Antonio Mera, vecín de Serán, pide permiso pa cortar cinco castañeiros que ye fían falta pa fer úa panera; y Andrés Fernández Villarmarzo, vecín de Sequeiros, tamén solicita autorización pa cortar madera pa reedificar un cuarto que ye caera. Déronyes permiso a os dous pa cortar hasta cinco castañeiros coa condición de que tían que plantar tres por cada un que cortasen.
  • En 1791, Lope Benito de Ron y Queipo de Llano é alcalde de Pezós y de Grandas de Salime a un tempo. 
  • A última anotación é del 3 de febreiro de 1843. Nesa fecha, os vecíos recontaron os carbayos y resultaron 500, plantaron 85 carbayos novos y dicen que nun plantaron outros árboles pola mala calidad del tarrén. 

A Ema Pequena

Si daquén quer saber máis del contenido d’este libro, que se poña en contacto comigo.